کلیه ها دو عضو لوبیایی شکلی هستند که در قسمت تحتانی پشت ستون فقرات قرار
دارند و مهم ترین کار آنها عبارتند از : تعادل مایعات بدن و اصلاح
الکترولیت هایی مانند( کلسیم – فسفر- سدیم-پتاسیم) و خارج کردن مواد زاید و
سموم از خون به صورت ادرار و نیز ترشح هورمون برای کنترل فشارخون و غیره
می باشد که در هر 24 ساعت حدود 200 لیتر از مایعات بدن را تصفیه و به
جریان خون باز می گرداند که در صورت نارسایی ضمن اختلال در کارکرد طبیعی
بحران های غیر قابل جبرانی را به لحاظ جسمی و روحی و اجتماعی و اقتصادی
برای بیمار و جامعه ببار می آورد. که در صورت تشخیص زودهنگام قابل پیشگیری
بوده و درمان آسان و کم هزینه است .
عوامل ایجاد کننده نارسایی کلیوی عبارتند از :
1- )مصرف بی رویه ی داروهای مسکن و صد التهاب –دیابت و فشارخون
–گلومرولونفریت- عفونت های دستگاه ادراری – سنگ های کلیوی – کلیه های پلی
کیستیک -گلو دردهای چرکی درمان نشده به ویژه در اطفال- آسیب های خارجی به
کلیه( که عموما ، انجام تست های پیشگیرانه برای افراد در معرض خطر : (دیابت
و فشارخون – افراد چاق و سیگاری- افراد بالای 50 سال – افراد با سابقه
فامیلی – بیماری های سنگ کلیه و کیست کلیه) ضروری است که پیشگیری وآگاهی از
عوامل خطر افرین و زمینه ساز بیماری کلیه مثل (دیابت –فشارخون- عفونتها و
سنگ کلیه- و چاقی –دخانیات –کم تحرکی و خودداری از مصرف غذاهای کنسروی و
فانتزی و غذاهای پرچرب –پر نمک و قندی) می تواند از پیشرفت نارسائی کلیه
ها جلوگیری کند .
انگاره ای نادرست: کلیه هایم سرما خورده است :
بهتر است بدانیم کلیه ها در محلی از ناحیه شکم قرار گرفته اند که به هیچ
وجه سرمای محیطی به آن نمی رسد و عبارت کلیه هایم سرما خورده مبنای درستی
نیست و حدود یک چهارم خون بدن در هر ثانیه به صورت شبانه روز در کلیه ها
جریان دارد . بنابراین (درجه حرارت کلیه ها تابع درجه حرارت خون) است پوست و
عصب و عضله و استخوان ها در اثر سرما متاثر می شوند و در مواردی که تغییر
درجه حرارت ناگهانی محیطی از گرما به سرما پیش بیاید موجب انقباض دردناک
عضله و ایجاد درد پهلوها می گردد . معمولا چنین دردی در حالت استراحت و
خوابیده به پشت بیشتر است و با گرم کردن محل سبب شل شدن عضله و برطرف شدن
درد می گردد .
دردهای کلیه معمولا با حرکت تشدید می شود و پزشک با وارد آوردن ضربه از سمت
پشت به ناحیه کلیه ها بیماری را تشخیص می دهد . بنابراین به علت نا آشنایی
عامه مردم به محل قرار گرفتن کلیه ها دردها و قولنج های عضلانی ناحیه کمر و
پهلوها را به (چاییدگی کلیه ها) و یا سرماخوردگی ربط داده و متاسفانه
هر بیماری را مترادف با درد می دانند.در صورتی که بیماری های بدون درد
علائم سخت تر و بدتری دارند. سرماخوردگی در کل باعث اختلال در سیستم ایمنی
بدن و کم شدن مقاومت آن در مقابل انواع بیماری ها می شود . کلیه ها
نیز یکی از این بخش ها در بدن هستند و افرادی که مستعد بیماری کلیوی باشند
ویروس سرماخوردگی بیماری آنان را تشدید می کند و باعث التهاب گلومرول های
کلیه شده و عفونت ادراری را به دنبال دارد . یکی از شایع ترین و در عین حال
خطرناک ترین بیماری کلیه و مجاری ادراری (گلومرولونفریت) می باشد ، که در
حالت مزمن به گونه ای مخفی در کلیه ها باقی می ماند و باعث التهاب و
نارسایی می شود ، در نتیجه کلیه ها در تنظیم میزان تعادل آب و مواد مصرفی
بدن دچار اختلال شده و توان بیرون راندن مواد زاید سمی حاصل از سوخت و ساز
از خون را به طور موثر از دست می دهند . اگر این عفونت ادراری به موقع
تشخیص و درمان نشود باعث افزایش فشارخون و بروز بیماری های قلب و ضعیف شدن
استخوان ها و سایر علائم و عوارض جانبی در سیستم داخلی شده و موجب از کار
افتادگی کلیه ها و نهایتا به دیالیز و پیوند کلیه می انجامد .
عفونت ادراری را جدی بگیریم
عفونت های ادراری یکی از شایع ترین علل نارسایی در کلیه ها می باشد . که در
اثر وجود میکروارگانیسم های بیماری زا در مجاری ادراری با دفع قابل توجهی
باکتری در ادرار همراه با علائم بالینی و یا بدون علامت خارجی ایجاد می شود
. عفونت ممکن است در هر قسمتی از مجاری ادراری باعث ابتلای (مثانه –مجرای
پیشابراه-پروستات-کلیه ها) در شخص گردد و از چند ماه تا چند سال طول می کشد
بدون آن که علامتی ایجاد کند که در اینجا تشخیص و درمان به موقع از درجه
اهمیت بالایی برخوردار است .
عفونت های ادراری شامل دو گونه هستند :
1- سیستیت (عفونت مثانه) با علائمی مانند : سوزش و تکرر ادرار –درد
سوپراپوبیک – احساس پری مثانه –کدر و بد بو بودن ادرار – گاها برنگ خونی که
چنانچه با تظاهرات ( تب – تهوع- استفراغ) همراه باشد عفونت کلیه مطرح است
.
2-پیلونفریت (عفونت کلیه ها ) : با علائمی مانند (تب – لرز- استفراغ- اسهال) همراه است
عوامل موثر در پیدایش عفونت ادراری عبارتند از :
( سد فیزیکی در خروجی ادرار ، انواع مختلف آنزیم ها و آنتی بادی های ضد
باکتری و چسبندگی آنها در مثانه و ایجاد التهاب ، خراشیدگی، سائیدگی مخاط
پیشابراه ، تخلیه ناقص مثانه ، آلوده شدن مجرای ادراری با مدفوع ، انسداد
جریان ادراری به علت ناهنجاری های مادرزادی ، تنگی و قرار گرفتن سنگ ها در
سر راه میزنای ،آنژین های چرکی و عفونت های میکروبی درمان نشده ، اختلالات
متابولیکی مثل دیابت ،حاملگی،نقرس،اختلالات نورولوژیک ،دیابت شیرین و
عفونت از راه انتشار خونی).
لازم به ذکر است که درصد عفونت مجرای ادراری در زنان بیشتر از مردان بوده و
اغلب این عفونت ها بدون عارضه و خفیف می باشد و اکثر علت های برگشت مجدد
عفونت های ادراری در مردان و زنان ریشه کن نشدن باکتری و یا وجود اختلالات
ارگانیکی به خاطر عدم تشخیص و درمان به موقع می باشد .
تظاهرات بالینی : نشانه ها و علائم بالینی عفونت مجاری ادراری دارای طیف
وسیعی بوده و در نیمی از موارد بیماری فاقد علامت است . باکتریوری در جریان
بررسی های بهداشتی و آزمایشگاهی کشف می شود . علائم و نشانه های مجاری
تحتانی به صورت (تکرر ادراری همراه با سوزش و درد و احساس سنگینی و اسپاسم
در ناحیه مثانه می باشد .) در قسمت فوقانی دستگاه ادراری با (تب و لرز و
درد پهلوها و احساس درد در زمان خروج ادرار )همراه است که با پیشرفت
بیماری( تهوع ، استفراغ و کاهش وزن بدن، تورم ، تنگی نفس) دیده می شود در
مراحل ارزیابی اولیه بر اساس وجود باکتری در نمونه ادرار و عفونت ادراری
تشخیص داده می شود و از طرفی انسداد در مجاری ادراری و بعضی سنگ های کلیه
نیز با ایجاد زمینه های عفونت در تشدید آسیب به سلول های کلیه باعث تخریب
در بافت پارانشیم کلیه ها در کوتاه مدت می شود که با مشاهده علایمی همچون
(سوزش یا تکرر ادرار ، دردپهلوها و یا تغییر رنگ ادرار) باید به فوریت به
پزشک مراجعه شود .
نهایتا باید در نظر داشت آزمایش کامل ادرار بسیار آسان و کم هزینه بوده و
آگاهی های سودمندی درباره وضعیت عمومی بدن و کارکرد کلیه ها و سایر اندام
ها به دست می دهد . سایر روش های تشخیص با توجه به شرایط خاص هر بیمار با
نظر پزشک مورد استفاده قرار می گیرد .
می توان به تست پبوری، اندازه گیری پروتئین ، کراتینین ، سرم اسمولالیته
ادرار و روش های تصویر برداری (رادیوگرافی ، سونوگرافی و اسکن ) اشاره کرد
.
علل نارسایی کلیوی در کودکان و توصیه های بهداشتی جهت پیشگیری و درمان
با توجه به این که کودکان در حال رشد هستند ،درمان نارسایی کلیوی آنها
پیچیده می باشد و بیماری های مزمن کلیوی در رشد طبیعی آنها تاثیر دارد در
جمعیت عمومی از هر 000/100 نفر حدودا 30 نفر هر ساله مبتلا به نارسایی کلیه
می شوند و در کودکان این میزان سالانه یک الی دو نفر از هر 000/100 نفر می
باشد و این بدان معنی است که بزرگسالان در حدود 15 برابر بیشتر از کودکان
دچار نارسایی کلیوی می شوند بنابراین خطر ابتلا با افزایش سن بیشتر می شود و
پسران 2 برابر دختران به علت نقص های بدو تولد بیماری پلی کیستیک کلیه و
یا سایر بیماری های ارثی دچار این بیماری می گردند . در کودکان بیشترین علت
اصلی ابتلا به نارسائی کلیه اشکالات مادرزادی در سیستم ادراری آنهاست .
نارسایی کلیه می تواند (حاد یا مزمن) باشد :
نارسایی حاد به طور سریع ایجاد شده و بسیار جدی و خطر ساز است و گاها نیز
عواقب طولانی دارد و معمولا با درمان مناسب علت های زمینه ساز بهبود می
یابد . از عوامل نارسایی حاد در کودکان می توان کاهش جریان خون کلیه ها در
اثر شوک سپتیک و حجم خون ، کاهش فشارخون و دهیدراتاسیون شدید (کم آبی) ناشی
ازگاستروآنژیت ها، بندرت گلومرولونفریت بعد از عفونت استرپتوکوکی و نوع
مز من آن در اثر (آنومالی های مادرزادی سیستم اداری و گلومرونفروپاتی های
اکتسابی )می باشد .
توصیه های بهداشتی در نوزادان جهت پیشگیری و تشخیص زود رس :
1- در صورت ادرار نکردن نوزاد بعد از یک روز تولد به پزشک گزارش شود 2- جنس
لباس زیر حتی الامکان نخی بوده و مرتب تعویض شود . 3- پس از دفع مدفوع
نحوه شستشو از سمت جلو به عقب باشد 4-با مصرف زیاد مایعات ،میوه ،رژیم پر
سبزی از عفونت و یبوست کودکان پیشگیری نمایید . 5- هر 6-4 ساعت کودکان را
وادار به تخلیه مثانه کنید و تاخیر در زمان ادرار را به پزشک گزارش دهید .
6-تداوم شب اداری بعد از 5 سالگی نیاز به بررسی دارد . 7- تب های بدون علت و
دردهای شکمی در کودکان نیاز به انجام آزمایش می باشد . 8-در صورت سابقه
عفونت ادراری در والدین و سایر فرزندان به پزشک گزارش دهید 9- با مشاهده
عفونت ادراری در کودکان انجام سونوگرافی و سایر روش های تشخیص را به همره
درمان تجویزی پزشک جدی بگیرید.
قولنج های کلیوی (سنگ کلیه)
همانطوری که می دانید سنگ های کلیه یکی از عوامل آسیب رسان به کلیه ها بوده
و درمواقعی موجبات نارسایی کلیه ها را نیز فراهم می نماید سنگ کلیه توده
ای سختی است که از بهم چسبیدن کریستال های (کلسیم ، منیزیم،اگزالات، فسفات
کلسیم و اسید اوریک و یا سایر مواد شیمیایی) در ادرار تشکیل می شود که
انداره این توده می تواند از یک دانه شن تا یک توپ گلف باشد . هر ساله در
سراسر دنیا هزاران نفر بیشتر در سنین 20 تا 40 سال به خاطر سنگ کلیه تحت
درمان قرار می گیرند و حدوداً 80 درصد این بیماران را مردان تشکیل می دهند .
از میان سنگ های کلیه سنگ های اسید اوریک شایع تر بوده و به صورت شاخ گوزن
دیده می شود و به خاطر آسیب به کلیه ها با عفونت و خون شاشی همراه است
تمام سنگ های کلیه به خاطر ایجاد درد همیشه مورد توجه مردم بوده و اگر شخص
یک بار سنگ کلیه دفع کند با احتمال 70 درصد بعد از 10 سال مجددا سنگ کلیه
خواهد داشت . هر چه سنگ کوچکتر باشد درد و علائمی بیشتری دارد چون وارد
میزنای شده و موجب مسدود شدن جریان ادرار می شود ولی سنگ های بزرگ در
لگنچه می مانند و گاها باعث عفونت ثانویه کلیه می گردند .
فاکتورهای مستعد کننده سنگ کلیه عبارتند از :
1-دریافت ناکافی مایعات باعث اشباع و غلیظ شدن ادرار و ته نشینی رسوبات آن
در کلیه شده در نتیجه سنگ کلیه بوجود می آید که قابل حل در ادرار نیست
2-عفونت مزمن ادراری 3-استفاده نادرست بعضی داروها 4- انسداد در مسیر ادرار
و جلوگیری از تخلیه آن 5- فعالیت بدنی کم 6- بیماری های ژنتیکی و
متابولیکی .
علائم سنگ کلیه عبارتند از :
(بعضی مواقع تا مدتی بدون علامت بوده اما اغلب دارای علایم زیر هستند).
1-قولنج های کلیوی با درد پایین شکم که به سمت کشاله ران تیر می کشد
2-تهوع و استفراغ3-وجود خون در ادرار4-وجود چرک در ادرار بد رنگ و بد بو
بودن ادرار 5-تب و لرز و ضعف عمومی 6-تحریک مثانه و دفع سنگ 7-انسداد جریان
ادرار در صورت قرار گرفتن سنگ در میزنای
روش های تشخیص:
پزشک می تواند توسط اشعه ایکس وجود سنگ را مشاهده و با رادیوگرافی و
سونوگرافی اندازه و محل سنگ را تشخیص داده و عملکرد کلیه ها مورد بررسی
قرار دهد . انجام آزمایش خون و ادرار به پزشک کمک می کند تا علت تشکیل سنگ
را مشخص و نوع درمان را انتخاب کند .
توصیه های پزشکی برای پیشگیری از تولید سنگ :
1-مایعات فراوان بنوشید 2-از مصرف نمک و مواد غذایی پر نمک خودداری نمایید
3- از مصرف زیاد تنقلات بپرهیزید 4-انجام فعالیت ورزشی 5-تنظیم رژیم
غذایی مناسب ومشاوره تغذیه 6-در صورت دفع سنگ حتما آن را برای تجزیه
شیمیایی و تشخیص نوع سنگ به آزمایشگاه ارسال کنید .
اغلب سنگ ها با افزایش مصرف مایعات و تغییر در رژیم غذایی و درمان های
دارویی مناسب برطرف می شوند و حدود 90 درصد سنگ ها ظرف 3 تا 6 هفته اول
خود به خود دفع می شوند و بعضی ها ممکن است با دارو در کلیه حل شود که در
موارد ضروری پزشک از روش های جراحی و سنگ شکن که بستگی به اندازه و محل و
نوع سنگ دارد مناسب ترین روش را برای برداشت سنگ انتخاب می کند .
پروتئینوری (یا وجود پروتئین در ادرار)
یکی از بیماری های شایع و خطر ساز برای کلیه ها پرتئینوری می باشد و درصد
بالایی از نارسایی کلیه ها را به خود اختصاص داده است پرتئینوری به معنی
وجود مقادیر غیر طبیعی پروتئین در ادرار می باشد .همانطوری که اشاره شد
کلیه های سالم مواد زائد حاصله از سوخت و ساز را از بدن خارج می کنند ولی
از خروج موارد مورد نیاز همانند پروتئین ها و غیره جلوگیری می کند که این
امر نیز بستگی به سایز و شارژ مولکول های پروتئین دارد . بسیاری از پروتئین
ها بزرگتر بوده و نمی توانند از فیلترهای گلومرولی عبور کنند . مگر این که
کلیه ها آسیب دیده باشند و از طرفی پروتئین های کوچک تر براحتی از دیواره
گلومرول عبور کرده اما دفع نمی شوند ، بلکه به خاطر نیاز بدن مجددا درتوبول
های پروگزیمال جذب می شوند و به خون بر می گردند. بنابراین پروتئینوری
نشان دهنده آسیب به کلیه ها می باشد . لازم است بدانیم که افراد طبیعی
کمتر از 150 میلی گرم پروتئین و 30 میلی گرم آلبومین در روز از طریق ادرار
دفع می کنند که به دو صورت گذرا و دائم خود نمایی می کند .
1—پروتئینوری گذرا : به صورت موقتی و گذرا بوده و به نظر می رسد عامل آن
(تب ، ورزش های سنگین، استرس روحی و مواجه بودن با سرمای شدید) بوده و
در این حالت میزان پروتئین دفعی نسبتا کم بوده و معمولا سریع بهبود می
یابد .
2-پروتئینوری دائم : به صورت دائمی بوده و می تواند نشانه ای از بیماری های
کلیوی یا یک بیماری سیستمیک باشد . بسیاری از بیماری های دیگر نیز می
توانند باعث گلومرولونفریت (التهاب گلومرول) شده و در نهایت به پروتئینوری
تبدیل گردند . که می توان به (دیابت ، پرفشاری خون و فرم های دیگر
بیماری کلیه) اشاره کرد . تحقیقات نشان داده که درجه و نوع پروتئینوری
می تواند وسعت آسیب به کلیه را مشخص نماید و همچنین پروتئینوری همراه با
بیماری قلبی و عروقی نیز دیده شده است . بیماران دیابتی پرفشاری خون با
سابقه خانوادگی در معرض خطر پروتئینوری می باشند و اولین علامت آن وجود
مقادیر کم آلبومین (پروتئین) در ادرار است . از گروه های پر خطر دیگر می
توان به افراد چاق و پیر اشاره کرد .
علائم پروتئینوری : وجود مقدار زیاد پروتئین دفعی در ادرار ممکن است باعث
کف آلود شدن ادرار شود و به علت خروج آب از عروق و احتباس آن در بافت ها
موجب تورم دست ها و پاها و شکم می شود و درمواردی ممکن است فرد بدون علامت
پروتئینوری باشد .
تشخیص : آزمایش ادرار تنها راه یافتن پروتئین در ادرار است .
پیشگیری و درمان : با مشاهده اولین علامت مراجعه به پزشک ودرمان علت
زمینه ای ضروری است و برای افراد مبتلا به فشارخون و دیابت ویا هر دو اولین
اقدام کنترل فشارخون و دیابت می باشد و در این راستا اندازه گیری قند خون
،رعایت رژیم غذایی، مصرف داروها، تمرینات ورزشی و محدودیت مصرف نمک و مواد
پروتئین توصیه می شود .
نقش تغذیه در بیماران نارسایی کلیوی
نارسایی کلیوی که عمدتا ناشی از بروز عوارض برخی از بیماری هایی مانند
(دیابت ، فشارخون، آنژین های چرکی درمان نشده و اثرات سمی بعضی از داروها و
ترکیبات سمی دیگر) به وجود می آید که در صورت اقدام نکردن برای تشخیص و
درمان کارکرد طبیعی کلیه مختل شده و می تواند به میزان قابل ملاحظه ای
در زندگی روزمره اجتماعی و خانوادگی اختلال ایجاد کند .
در زندگی امروزی به خاطر آثار ناگوار زندگی صنعتی و الگوهای نادرست تغذیه
ای روز به روز تعداد مبتلایان به نارسایی کلیوی و سایر امراض افزوده می شود
به طور حتم تغذیه و پیروی از برنامه های صحیح غذایی علاوه بر این که از
بروز و شیوع چنین بیماری ها جلوگیری می کنند . در کنار آن درمان های رایج
حمایتی برای کاهش بیماری و عوارض جانبی ناشی از آن نیز مطرح است به طوری که
رژیم غذایی در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی جزء لاینفک از درمان به
شمار می رود ، که علاوه بر بهبود و تسریع روند درمان از پیشرفت بیماری نیز
جلوگیری می کند و از طرفی کفایت تغذیه ای و رعایت رژیم غذایی مناسب در این
بیماری می تواند تا حدودی فرد را به انجام کارهای روزمره با فراغت خاطر
روحی و روانی توانمند ساخته و روند بهبودی را آسان نماید ، که در این مرحله
با توجه به شرایط بیمار به اثرات و تغییرات رژیم های خاص غذایی حاوی
(پروتئین ،پتاسیم، فسفر و سدیم) اشاره می نماییم .
1-محدودیت پروتئین و کنترل مایعات در بیماران نارسایی کلیوی نقش بسزایی در کند کردن سیر بیماری دارد .
2-محدود کردن فرآورده های مایعات،غلات و فراورده های سبوس دار ،محدودیت
مصرف حبوبات و حذف نوشابه گازدار برای کاهش میزان فسفر ضروری است.
3-پتاسیم یک ماده مصرفی است که عضلات بدن برای فعالیت به آن نیازمند است و
خود قلب نیز یک ماهیچه بزرگ است که در اثر تغییرات سطح پتاسیم خون دچار بی
نظمی در ضربان شده و توان عملکرد خود را از دست می دهد . کلیه های سالم می
توانند میزان پتاسیم خون را در حد طبیعی نگه دارند و در نارسایی کلیه میزان
پتاسیم خون می تواند در حد بسیار بالایی برسد و ممکن است خطراتی بدنبال
داشته باشد . مواد غذایی در گروه سبزیجات و میوه جات و شیر و فرآورده های
آن غنی از پتاسیم می باشند . بنابراین برای جلوگیری از ایست و یا حملات
قلبی باید میزان پتاسیم موجود در رژیم غذایی را محدود کنیم و از مواد
گیاهی و سبزیجات و میوه جات و حبوبات و سیب زمینی پوست کنده را قبل از مصرف
یک ساعت در آب خیس کرده و آب آن را دور ریخته و استفده کنیم . افزایش
پتاسیم خون موجب بروز علایمی همچون (تهوع، تنگی نفس،ضربان قلب و ایست قلبی)
را به همراه دارد و کاهش آن نیز ضعف عضلانی، افزایش ضربان قلب وکاهش سطح
واکنش های غیر اراده را به دنبال دارد .
4-یکی دیگر از وظایف کلیه دفع سدیم اضافی از بدن است .. که در صورت نارسایی
کلیه ها میزان سدیم خون بالا رفته و عوارضی همچون (پرفشاری خون ، افزایش
عطش، افزایش وزن و تورم شدید دست و پاها )را به دنبال دارد و منابع غذایی
حاوی سدیم عبارتند از مواد غذایی و آشامیدنی های روزانه که باید میزان نمک
موجود در آنها را کنترل کرد .
چنانچه تحت درمان رژیم کم چربی و یا کم کلسترول هستید مصرف مواد حاوی کالری
را محدود و در همه موارد با پزشک و یا مشاوره تغذیه مشورت کنید .
در تمام بیمارانی که دچار نارسایی کلیوی هستند چه تحت درمان دیالیز و یا
قبل از آن تغییر در شیوه زندگی بسیار حائز اهمیت است و رژیم غذائی مناسب
بخشی از درمان است و باعث حفظ باقیمانده کارکرد کلیه ها می شود .
